مقاله نقش تصاوير ماهواره‌اي بعنوان يك ابزار قوي در امر اكتشاف و استخراج
تاريخچه كارخانه برق تا به امروز
تاريخچه كارخانه برق
بخش يك:تاريخچه
بخش دوم:حقوق و دستمزد
بخش سوم:طبقه بندي شركت
بخش چهارم:فعاليت مالي ترازنامه
- تاريخچه
اگر كسي بخواهد كه تاريخ علم الكتريسيته را تا قرن ششم قبل از ميلاد بكشا ند. بر او خرده نمي‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان گرفت زيرا در آن عصر كهربا و مغناطيس و برخي از خاصيتهاي اين دو ماده شناخته شده بود و اين سخن از طا لس ملطي[1] روايت شده است كه گفته بود «مغناطيس در خود روحي دارد، چه آهن را به جنبش در مي آورد[2].»
اما در واقع الكتريسيته از تاريخ 1785 ميلادي كه كولن[3] قانون اصلي الكتريسيته ساكن را يافت و شباهت بسيار نزديك آن را با قانون جاذبة عمومي نشان داد[4] آغاز مي‌شود.
از اين زمان تا سال 1871 كه گرم ماشين برقي خود را اختراع كرد 86 سال طول كشيد. انرژي، استعداد يك سيستم براي انجام دادن كار خارجي است[5]. تأثير گذاري هر عامل بر محيط اطرا فش به همين استعداد بستگي دارد. در ميان تأثير گذاران بر محيط، انسان از اين امتياز شگرف بر خوردار است. كه مي‌تواند با به كار بردن تمهيداتي، حاملهاي انرژي را به خد مت خود در آورد و از استعداد كارزايي آنها در راههاي مطلوب خودش سود ببرد.
انسان اين مهم را به اختراع دستگاههاي لازم تحقق بخشيده است. اين دستگاهها واسطه‌اي هستند كه گونه خاصي از انرژي را به گونه ديگر تبديل مي‌كند به نحوي كه از نظر كاربرد قابل استفاده و مطلوب باشد.
ماشينهاي ساده مانند اهرم، چرخ، اره، چكش و سطح شيب دار از ديرباز توسط بشر شناخته شده بودند و كار آنها اساساً تغيير شكل انرژي مكانيكي حاصل از نيروي عضلاني بود. با گذ شت زمان و متنوع شدن نياز بشر به انرژي انواع ديگري از ماشينها كه تبديلات پيچيده تري را انجام مي‌دادند اختراع شد.
ماشينهاي تازه، علاوه بر آنكه استفاده از انرژي عضلاني انسان را متنوعتر و كار آمد‌تر ساختند، توانستند منابع ديگري در بيرون از وجود انسان را نيز مهار كنند و به خدمت او در آورند.
ماشينهاي بافندگي دستي، آسيابهاي بادي و آبي و كشتيهاي بادباني را مي توان از اين زمره محسوب داشت.
دستيابي بدين گونه منابع انرژي، گام بزرگي در راه فراتر رفتن انسان از محدودة امكانات بدني وي بشمار مي‌رفت. ولي چون سيستمهاي بكار رفته، نسبت به انرژي قابل استحصال از آنها بسيار حجيم بودند، ماشينها هم مي‌بايست به همان نسبت حجيم و بزرگ باشند و همين امر محدوديتهاي بسياري را بر كم و كيف و كارائي ماشينها تحمل مي كرد.
بنابراين، توجه دانشمندان به ساخت ماشينهايي كه بتوانند منابع انرژي متراكم را به كار گيرند معطوف شد. اختراع ماشين بخار در سال 1764 ميلادي توسط جيمز وات[6]، منشأ تحولي سريع و شديد در صنعت گرديد. وجه تمايز اين ماشين جديد با ماشينهاي قبلي در اين بود كه با حجم بسيار مختصري مي‌توانست انرژي متراكم در سوخت را به انرژي از نوع دلخواه (مكانيكي) تبديل كند.
استفاده از ماشين بخار در وسائط نقليه و كارخانه‌ها به سرعت پيشرفت نمود. در كارخانه ها، با سود جستن از يك محور انتقال انرژي و با كمك تعدادي چرخ فلكه و تسمه، انرژي مكانيكي را از ماشين بخار در يا فت و بين دستگاههاي مصرف كننده توزيع مي كردند و با اين روش توانستند انرژي حاصل از ناشين بخار را مهار سازند.
ماشين بخار تا 140 سال پس از اختراع آن، يكه تاز ميدان بود و در عين حال، تلاش در راه دستيابي به ماشينهاي كار آمد‌تر ادامه داشت.مثلاً :
- در سال 1876 نيكولاس آگرست اوتو[7] ماشين چهار زمانة خود را كه با گاز كار مي‌كرد اختراع نمود .
- در سال 1892 رودلف ديزل[8] موتور اختراعي خود را به ثبت رسانيد .
- از اواخر قرن نوزدهم توربينهاي بخاري و آبي باري تهية انرژي مكانيكي از انرژيهاي حرارتي و پتانسيل وارد بازار شدند.
1-2- نخستين كارخانه برق شهري در ايران
بي ترديد، پرسابقه‌ترين و نام آورترين فرد در ميان بنياد گران صنعت برق در ايران را بايد مرحوم حاج حسين امين الضرب (مهدوي) فرزند حاج حسن امين الضرب دانست. او نخستين كسي بود كه با كسب امتياز نامة‌معتبر اقدام به تأسيس كارخانة برق شهري در ايران كرد و با توجه به شرايط زمان، جمعيت و نياز مصرف،مولدهاي مناسب وارد كشور كرد و در تهران به كار انداخت.
آن شادروان در سال 1246 هجري شمسي ديده به جهان گشود و در 28 آذر سال 1311 بر اثر سكته در گذشت. وي در دورة اول مجلس شوراي ملي به نمايندگي انتخاب شد و نايب رئيس مجلس گرديد و در دورة ششم هم از تهران به نمايندگي رسيد. علاوه بر اينها مدتي هم رياست اتاق تجارت را بر عهده داشت.
چنانكه از امتياز نامة حاج امين الضرب بر مي‌آيد، امتياز كارخانه‌هاي برق، آجر سازي و تجاري تؤاماً گرفته شده بود. كارخانة آجر سازي، ابتداي جادة شهر ري در جنوب غربي ميدان شوش احداث شد و به بهره برداري رسيد. آجرهاي محصول اين كارخانه كاملاً شبيه آجرهاي مشبك سفالي امروزي بود، ولي به علت نبودن ملات سيمان مشكل كلي ساختمانها و شيوه‌هاي رايج ساختمان سازي در آن زمان و همچنين گراني آجرهاي توليد كارخانه در مقابل ارزاني اجرت كارگران خشت مال، آجرسازي ماشيني در اين كارخانه چندان دوامي نيافت وبسيار زود تعطيل گرديد، اما از كورة بلند آن سالها براي پخت آجرها معمولي استفاده مي‌شد و مي‌توان گفت كه اين كوره، بعدها به صورت الگويي براي احداث ديگر كوره‌هاي آجرپزي درآمد.
2-2- برقراري انشعاب و نحوه وصول مطالبات
با توجه به اعلان تاسيس كارخانه چراغ برق، تأمين لوازم الكتريكي و سيم كشي انشعاب و ساختمانها بايد توسط كاركنان كارخانه انجام مي‌شد. چون نه تنها در آن زمان بلكه بيست سال بعد هم شخص يا شركتي اقدام به واردات و فروش لوازم الكتريكي ننمود و بعلاوه به هيچ وجه تخصصي هم براي اينكه در مملكت وجود نداشت. به اين منظور لوازم مورد نياز براي برقراري انشعاب و سيم كشي داخلي منازل و ساير اماكن و حتي لامپ و سرپيچ تهيه و نصب مي‌شد و براي وصول هزينه‌هاي مربوطه در دو سال اوليه كار بخط و امضاء مدير كارخانه كه شخصي فرانسوي بنام هرميه بود فاكتوري (قبض) نوشته و براي وصول به مشتري ارائه مي شد.
بهاي هريك از لوازم طبق فاكتورهاي موجود رقم قابل ملاحظه‌اي بوده، مثلاً لامپ 16 شمعي 5 قران بود و تعويض لامپ با پرداخت بهاي آن هر سه ماه يكبار توسط كارخانه انجام مي‌شد. بهاي هر دستگاه كنتور نيز 280 قران بود و به دليل گراني بعضاً كنتور را كرايه مي‌داده‌اند.
در شروع كار حتي در منازل هم انشعاباتي بدون كنتور و از طريق لامپ شماري دائر مي‌گرديد و بهاي برق براساس لامپ شماري براي پنج تا هفت ساعتي كه كارخانه كار مي‌كرد محاسبه و دريافت مي‌شد و براي كسي هم امكان استفاده بيشتر نبود. از طرفي لوازم و تخصص كاري انحصاراً در اختيار كارخانه بود، البته بعد از چند سال كه كنتور افزايش ارزانتر به مقدار كافي وارد شد در تمام منازل كنتور نصب گرديد، ولي مغازه‌ها مي‌توانستند از دو طريق يعني نصب كنتور و يا لامپ شماري استفاده كنند.
سالهاي بعد در خيابان چراغ برق مقابل كارخانه برق شخصي بنام حسن ضرابي شروع به واردات لوازم الكتريكي كرد و روي تابلوي مغازه خود نوشته بود اولين وارد كنندة لوازم الكتريكي.
لامپها در آن زمان عموماً 16، 25، 32، و بندرت 100 شمعي بودند و حدود ده دستگاه چراغ آرك كه به شكل قوس الكتريكي كار مي‌كرد نيز وارد شده بود كه بيشتر براي مراسم و مبادين مورد استفاده قرار مي‌گرفت (يك دستگاه از اين چراغها بر روي سر در كارخانه در عكس دسته جمعي افتتاحيه ديده مي‌شود) .
بايد توجه داشت كه تا حدود 30 سال بعد از تاسيس كارخانه برق، امين الضرب تنها مصرف برق، روشنايي بود. 1310 بادبزن برقي و در سال 1318، راديو و يخچال وارد بازار شد.
براي نمونه در قبض مصرف برق بنام مهمانخانه مركزي (كازانچيان) از طريق محاسبه شماره كنتور كرايه‌اي، براي 431 هكتووات 20/96 قران مطالبه بود. از آنجائي كه برق در آن زمان كالاي بسيار گرانبهائي بوده واحد اندازه گيري ده برابر كوچكتر از امروز يعني هكتو وات ساعت بوده، و كنتورها غالباً بر اين اساس ساخته مي‌شدند.
بهاي برق بازاء هر كيلو وات 2/0 قران يعني كيلو واتي 2 قران بود (بهاي تمام شده امروزي برق حدود يكصد ريال براي هر كيلو وات ساعت است) و علت اساسي بهاي بسيار زياد برق در آن زمان گراني سوخت، تكنولوژي پائين، راندمان كم، نياز به سرمايه زياد و بهره وري كم بوده است.
براي وصول بهاي برق مصرفي مغازه‌هاي بدون كنتور حدود شش نفر تحصيلدار از نيم ساعت به غروب مانده شروع به جمع آوري پول چراغ طبق صورت تنظيمي مي‌دادند. دو ساعت از شب گذشته دخل را تحويل دفتر شبانه مي‌نمودند. ولي براي منازل اعم از با كنتور يا بدون كنتور و مغازه‌هاي با كنتور ماهيانه قبض صادر مي‌شد و با مراجعه به منازل يا مغازه‌ها وجه دريافت مي شد، وصول اين پول كار ساده‌اي نبود و بعضاً با مراجعات مكرر وصول مي‌شد و گاهي نيز اصولاً وصول نمي‌شد.
جالب آنكه در شرايطي كه وضع مالي كارخانه خوب نبود به كارمندان،برابر حقوقشان قبض برق يا فاكتور تحويل مي‌دادند.
1-3- صنعت برق در برنامه اول عمراني كشور
در اولين سالهاي بعد از سال 1320 هجري شمسيي نظر به اشغال ايران توسط قواي خارجي و اثرات ناشي از آن، توسعه صنعت برق به كندي صورت گرفت. در اين سالها كه همزمان با ادامه جنگ جهاني دوم و ويران شده بسياري از كارخانه‌ها سازنده لوازم و تجهيزان مختلف از جمله مولد برق در سراسر جهان بود، صنعت برق در ايران نيز نمي‌توانست از اين بحران جهاني به دور باشد و در نتيجه پيشرفت قابل توجهي در اين زمينه صورت نگرفت. با اين وجود براي تأمين برق كشور اقدام به خريد و نصب چهار دستگاه مولد 2000 كيلو واتي ( در مجموع به قدرت 8000 كيلو وات) در محل شركت برق منطقه‌اي فعلي تهران (ميدان شهدا) شد كه در مهرماه سال 1327 بهره برداري از آن آغاز شد.
احداث اين نيروگاه و حتي استفاده از نيروي مولد برق كارخانه‌هاي دولتي از جمله سلطنت آباد، سيمان ري، سيلو، دخانيات و راه آهن نيز تكافوي پاسخگويي به نيازهاي برق تهران را نمي‌كرد. چنانكه در زمستان سال 1328 كمبود نيروي برق در تهران به طور كامل محسوس شد و به همين خاطر مسئولان پس از مطالعه و بررسيهاي لازم در سالهاي 1332 و 1333 اقدام به خريد سه دستگاه مولد ديزلي 1300 كيلو واتي و در مجموع به قدرت 3900 كيلو وات از كارخانه «نردبرگ» آمريكا به مبلغ 500000 دلار نمودند .
اين مولدها در فاصلة سالهاي 1334 و 1335 مورد بهره برداري قرار گرفتند.
در طي اين مدت در برخي از شهرها و روستاهاي بزرگ، شهرداريها و يا بخش خصوصي به طور مستقل اقدام به نصب مولد و احداث شبكه توزيع برق نمودند. در اين سالها به منظور رفع مشكلات ناشي از جنگ جهاني دوم و جبران عقب افتادگيهاي امور كشور از جمله صنعت برق، اقدامات گسترده‌اي به عمل آمد و نظام اقتصادي كشور با پياده شدن برنامه‌هاي عمراني، بصورت برنامه ريزي شده و منظم آغاز گرديد.
در برنامه اول عمراني كشور كه هفت ساله در نظر گرفته شده بود و از مهر ماه سال 1327 به اجراء گذاشته شد، هدف اصلي در توسعه صنعت برق، تامين مصارف خانگي و روشنايي شهرها و فراهم آوردن رفاه اجتماعي بوده است. دراين برنامه مبلغ 250 ميليون ريال براي خريد و مولدهاي برق هزينه شده است. در طول برنامه مذكور، سازمان برنامه مولدهاي برق ديزلي 50، 100 و 150 كيلو واتي را خريداري نمود و يا كارمزد و بهره 3 درصد به شركتهاي برق خصوصي و شهرداريها فروخت. در اين برنامه كمكهاي سازمان برنامه محدود به تقاطي بود كه مؤسسه‌هاي برق آنها قدرت پرداخت 50 درصد سهم سرمايه گذراي برق را دارا باشند. در نتيجه توسعه صنعت برق در برنامه اول عمراني تابع امكانات و نياز جاري و آينده شهرها بود.
در اواخر برنامه اول عمراني قدرت نصب شده نامي نيروگاههاي برق كشور برابر 40 مگاوات و ميزان توليد انرژي برق نزديك به 200 ميليون كيلو وات ساعت بود. در اين برنامه اقدامات بسيار محدودي براي ايجاد نيروگاههاي برق آبي، بخاري و گازي نيز صورت گرفت و با نصب يك توربين بر روي رودخانه شوشتر با ژنراتوري به قدرت 500 كيلو وات، استفاده از نيروي برق آبي در خوزستان آغاز گرديد.
2-3- صنعت برق در برنامه دوم عمراني:
در اين برنامه كه از مهر ماه سال 1334 تا مهر ماه سال 1341 ادامه يافت، اجراي طرحهاي مربوط به گسترش و ايجاد شبكه‌هاي برق به عنوان يك فعاليت عمران شهري در جهت بهبود وضع زندگي مردم در برنامه گنجانده شد. هدفهاي اصلي در اين برنامه بر پايه محورهاي زير استوار بود :
- افزايش قابليت توليد برق،
- كاهش هزينه توليد برق، و
- اصلاح نرخها و كاهش سطح عمومي نرخها .
براي تحقق اهداف فوق، كارشناسان داخلي و خارجي پيشنهاد داده بودند كه محدودة جغرافيايي كشور به چهار منطقه تقسيم شده و براي هر منطقه با توجه به شرايط خاص آن منطقه، برنامه جداگانه‌اي براي توسعه تأسيسات برق تنظيم گرديده و به مورد اجراء گذاشته شود. اين چهار منطقه عبارت بودند از :
- منطقه خوزستان : در اين منطقه افزايش قابليت توليد برق مي‌بايست براساس پيش بيني تقاضاهاي برق پايه گذاري شده و هزينه‌ها كاهش داده مي‌شد. همچنين سطح عمومي نرخها بايد به قسمتي طراحي مي‌شد كه مشرق صنايع براي استفاده بيشتر از نيروي برق باشد.
- منطقه تهران : تهران منطقه‌اي بود كه مي‌توانست عرضه كافي برق را در اختيار داشته باشد. لازم بود نرخ برق در تهران كاهش يابد تا از اين راه مصرف برق صنايع افزايش يافته تحولي در صنعت بوجود آيد.
- شهرهاي بزرگ : در شهرهاي بزرگ به ويژه شهرهاي اصفهان، مشهد، تبريز، شيراز، ساري، بابل، قائم شهر و … لازم بود در مورد احداث نيروگاههاي بخاري اقدام شود تا در اين شهرها نيز از طريق كاهش سطح برق، مصارف صنعتي افزايش داده شده و بتواند رشد اقتصادي آينده را موجب شود.
- شهرهاي كوچكتر : گرچه در اين شهرها براي رشد صنعت امكاناتي وجود داشت ولي در مرحلة نخست تأمين برق براي مصارف روشنائي بيشتر مورد توجه بود.
برنامه ديگري كه در طي سالهاي برنامه دوم عمراني كشور آغاز گرديد شروع كار ساختمان سدهاي بزرگ از قبيل سدهاي دز، امير كبير و سفيد رود و سپس احداث نيروگاههاي برق – آبي در آنها به شرح زير بود :
- سد دز با ظرفيت نصب شده اوليه 130 مگاوات ،
- سد امير كبير با ظرفيت نصب شده اوليه 91 مگاوات ، و
- سد سفيد رود با ظرفيت نصب شده اوليه 35 مگاوات .
هدف اين بود كه عمليات اجرائي سدهاي فوق درسالهاي اوليه برنامه سوم عمراني كشور پايان يافته و ظرفيت نيروگاههاي برق آبي كشور راكد بسيار ناچيز و غير قابل ذكر بود به حدود 250 مگاوات برسد، و در آينده نيز به موازات افزايش نياز به نيروي برق، ظرفيت اين نيروگاهها به تدريج افزايش يابد.
3-3- صنعت برق در برنامه سوم عمراني :
در برنامه سوم عمراني كشور كه از مهرماه سال 1341 به مدت 5 سال و نيم به اجراء گذاشته شده بود به نقش صنعت برق در تقويت زير بناي اقتصادي اهميت زيادي داده شد و ضمن آنكه تأمين برق براي مصارف صنعتي در درجه اول اهميت قرار داشت، روشنائي شهرها و مصارف خانگي نيز از نظر دور نمانده و برنامه ريزيهايي به منظور تأمين رفاه اجتماعي صورت گرفته بود.
[1]. Thales of Miletos
[2] - تاريخ علم، جرج سارتن، ترجمه احمد آرام .
[3] . Charles Augustion Coulomb
[4] - تاريخ صنايع و اختراعات، پي ير روسو، ترجمه حسن صفاري .
[5] - تعبير از ماكس پلانك Max Plant
[6] - James Watt .
[7] - Nikolaus August Otto .
[8] - Rudolf Diesel .
