مقاله نقش تصاوير ماهواره‌اي بعنوان يك ابزار قوي در امر اكتشاف و استخراج
پايان نامه معماري مساجد اسلامي
چكيده
مكانهاي مذهبي، مساجد، مصلا و.... هموار ه نقش تعيين كننده اي در اعتلاي فرهنگ، سياست، علم و ساير شئونات تمدن ايفا نموده اند. اين تحقيق معماري، بدنبال خلق فضايي بمنظور ارائه و انجام فعاليتهاي مذهبي و در كنار آن ارائه فعاليتهاي خدماتي و فرهنگي تحت عنوان مصلا بزرگ فرديس كرج، مي باشد. در بخش شناخت با طرح مباحث مختلف مرتبط با موضوع به بازشناسي عوامل تأثيرگذار در فرآيند طراحي پرداخته شده.
در بخش دوم( كاربرد) ازنتايج حاصل در بخش اول بمنظور خلق فضاي معماري بهره گرفته مي شود. در اين تحقيق سعي برآن شده است تا فرآيند شناخت و كاربرد آن در طراحي معماري رعايت شده و مسير رسيدن از سئوال به جواب بدرستي طي گردد.
در بخش اول مباحث و موضوعات مطرح شده در سه عرصه دانش معماري يعني شكل، معنا، و عملكرد مي باشند و در بخش دوم پس از تدوين مباني نظري، اهداف، اصول ومعيارهاي طراحي بمنظور شكل گيري ايده اوليه طرح حركتي از كل به جز طي مي گردد و پس از شكل گيري ايده اوليه بمنظور تكميل فرآيند حركتي از جزء به كل داشته وايده اوليه در پرتو تأثيرات نظامهاي برنامه ريزي فيزيكي و سازماندهي فضايي و نيز نظام نمادين، نظام هندسي، نظام زيبائي شناسي و نظام سازه، به طرح نهاي ختم مي گردد.
بخش اول
«شناخت»
فصل اول
«چهارچوب پژوهش»
پيشگفتار
بي شك بناهاي مذهبي در طول زمان همواره مورد توجه و احترام ملل و اقوام مختلف بوده است و بدين جهت پيوسته كاملترين تجربه هاي هنري هنرمندان برجسته هر دوره تاريخي در خدمت معماري و تزئين نقوش بكارفته در احداث چنين اماكني بوده است. اين علاقه و توجه و بذل سرمايه هاي مادي و معنوي نه از باب منافع اقتصادي و مقاصد مادي، بلكه بر مبناي كشش و علاقه اي قلبي براساس گرايش فطري مردم به مكاتب الهي بروز كرده است. چه بسا مردمي كه با مشكلات اقتصادي دست به گريبان بوده، اما در سرمايه گذاري بر مظاهر معنوي از جمله بناهاي وابسته به مقدسات مذهبي از هيچگونه تلاشي فروگذار نكرده اند بناهاي رفيع و باشكوهي كه در طول تاريخ برمعابد، مساجد سربرافراشته اند همواره با يك پشتوانه قلبي و عشق حقيقي همراه بوده است. در تاريخ اسلام مكانهاي مذهبي همواره در رأس توجه مردم، بويژه هنرمندان معتقد به مباني ديني قرار داشته است. در دوره هايي كه اثري از پيشرفت هاي علمي در هيچ كجاي عالم ديده نمي شود برجسته ترين آثار معماري جهان، از ميان مكانهاي بزرگ مذهبي اسلام در جاي جاي سرزمين هاي اسلام بجاي مانده است. اگرچه به علل گوناگون بويژه هجوم نيروهاي متجاوز بيگانه به كشورهاي اسلامي بسياري از اين ابنيه مهم و تاريخي دچار تخريب و ويراني شده و آثار مهم مكتوب و ميراث فرهنگي مسلمين كه دستخوش غارت و آتش سوزي در كتابخانه هاي مهم جهان اسلام شده است، ما را از گنجينه هاي مهمي محروم كرده است با اين حال آنچه برجاي مانده، خود دريچه اي است براي شناخت عظمت معماري بكاررفته در بناهاي مذهبي بزرگ اسلامي، بويژه آنكه درمعماري و كاشيكاري بناها مظاهر معنوي و مفاهيم والاي مذهبي چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شكل وفرم بسيار ماهرانه تلفيق شده اند، و فضاي بوجود آورنده كه انسان شيفته معنويت را بسوي خود مي كشاند.
اگرچه متأسفانه بعلت افول قدرت سياسي جهان اسلام پس از آنكه حاكميت سياسي در دست افراد نااهل و فرصت طلبي قرار گرفت، نقش بناهاي مذهبي را در سرنوشت اجتماعي و سياسي و معنوي مردم كمرنگ ساخته، ولي اميد مي رود در زمان حاكميت جمهوري اسلامي، مكانهاي مذهبي جايگاه ويژه خود را پس از قرنها بازيابد و مجد و عظمت معنوي و حقيقي جهان اسلام بار ديگر احياء گردد.
طرح مسئله: ضرورت وجود يك مركز منسجم مذهبي كه برخواسته از رشد فرهنگ مذهبي منطقه باشد را در هر شهري مي توان احساس كرد .
ضعف چنين عناصري در امروز مانع از آن مي گردد كه شهر بتواند نقشي در تعامل فرهنگ مذهبي جوامع شهري و منطقه ايفا نمايد. بعبارت ديگر نبود چنين هسته اي منجر به تضعيف فرهنگ مذهبي شهر گشته و از آن ره پيامد هاي مخربي را در الگوهاي رفتاري ساكنان شهر و منطقه در پي خواهد داشت.
مصلا يك نمونه از بناهاي معماري اسلامي است كه در طول زمان مي تواند مهمترين الهامات هنري بناهاي جهان اسلام را بصورت آشكارا نشان دهد. اين اثر مي بايست در ميان بافت و بناهاي درون هر شهر جاي ويژه خود را داشته باشد و از اندام هاي ديگر نمايان تر و چشم گيرتر باشد و در بعد معنوي هم تواناييارتباط و پيوند بين عابد و معبود عالم را بنحوي داشته باشد و در حقيقت صورت مسئله اين پژوهش همان چگونگي رابه خوبي داشته باشد و در حقيقت صورت مسئله اين پژوهش همان چگونگي پاسخ به اين ويژگيهاست.
فرضيات
برپايه ماهيت دانش معماري و ابعاد مورد نظر در قالب پرسش هاي تحقيق فرضيات تحقيق عبارتند از:
- ارتباط بسيار نزديكي مابين هر فعاليت با محيط خود و فعاليت با فعاليت وجود دارد.
- رابطه تنگاتنگ و معناداري بين موقعيت فضايي و مكاني در پژوهش با مقياس عملكردي آن وجود دارد.
- سطح و نوع عملكردهاي فضا و نظام يابي و نظام دهي عناصر هر فضا با مقياس و گروههاي سني و جنسي جمعيت استفاده كننده و الگوهاي رفتاري آنان، در رابطه مي باشد.
- نسبت متقابلي بين عناصر با گروههاي سني و جنسي از يك سو و شرايط زماني و مكاني از دگر سو وجود دارد.
مباني نظري:
در اين پژوهش با دو موضوع اصلي رو به رو هستيم اولين موضوع مفهوم مصلا و نوع ساختار و عملكرد آن و موضوع دوم مقوله هنر و جنبه زيبا شناسي آن مي باشد. در اين بين مقوله هنر بعنوان يكي از اساسي ترين موضوعاتي كه همواره مورد توجه انديشمندان و صاحب نظران بوده است از اهميت خاصي بويژه در مباحثه نظري برخوردار است و نيز به دليل جنبه مشترك دانش معماري و هنر، (از لحاظ شكل و محتوي) بدين جهت معماري را نيز در زمره هنرها بر شمردند براهميت موضوع هنر (كه در اين پژوهش هدف هنر اسلامي مي باشد) و مباحثه اساسي مطرح در ان از جمله زيبايي، شكل و محتوي، موضوع و زمينه و ... مي افزايد.
موقعيت فضايي – مكاني پروژه همراه با نقشه هاي سايت
كرج از شهرهاي غربي استان تهران بوده و در 35 كيلومتري تهران، پايتخت و مركز ايران قرار دارد. اين منطقه از لحاظ تقسيمات اقليمي جزء مناطق نيمه گرم و خشك بوده ولي در مجموع بواسطه قرار گيري در دشتهاي متصل به فلات مركزي ايران و همجواري نزديك با رشته كوه البرز داراي اب و هواي نسبتا معتدل بوده و نيز ار رطوبت مناسب برخوردار مي باشد.
سايت انتخابي دراراضي مركزي شهر قرار دارد و از همجواري هاي مهم اين سايت مي توان به يك مجموعه فرهنگي كه در قسمت جنوب شرقي سايت واقع است و مي تواند تاثير گذار بر طراحي مورد نظر باشد را نام برد مساحت سايت حدود چهار هكتار بوده و از سطحي تقريبا مسطح و بدون شيب برخوردار است.
ماهيت و مقياس پروژه
مصلا يكي از ان دسته مكان هاي مذهبي است كه مجموعه هايشان بخاطر ارزش هاي معنوي و عملكردهاي اعتقادي تشكيل و ارائه شده اند. آنچه امروز از يك مصلا بعنوان يك مركزمذهبي كه در ارتباط مستقيم با افراد جامعه است،انتظار مي رود بسيار بيشتر از آن چيزي است كه از مكان هاي مذهبي ديگر وجود دارد. از اين رو مصلاها به برنامه هاي پيچيده تمايل بيشتري نشان مي دهند. با توجه به مطالبي كه عنوان شد مي توان گفت كه مصلا مركزي با ماهيت فرهنگي و مذهبي بوده و از جايگاه ويژه اي در ميان ابنيه عمومي برخوردار است.
بدليل موقعيت ويژه شهر كرج و همچنين تاثيرات مهمي كه همجواري اين شهر با پايتخت ومركز كشور بر فعاليت هاي اين شهر خواهد داشت مي توان موضوع را در مقياس ملي – منطقه اي مطرح كرد كه با توجه به خصوصيات ماهيتي و مكاني طرح مقياس مناسب براي آن محسوب مي شود.
سوابق انجام پروژه در قالب زمان و مكان:
واژه مصلا در فرهنگ لغات فارسي به معناي عيدگاه ترجمه شده و محل برگزاري مراسم اعياد اسلامي و خواندن نمازهاي مربوطه مي باشد . محلي باز و دلگشا و و مفرح كه در ان ساختماني نيست و فقط بنايي كه محل ايستادن امام و جهت قبله را نشان مي دهد. در ابتداي ظهور اسلام، حضرت محمد (ص) نيز با اينكه منزل خود را تبديل به مسجد نمود و نمازهاي عادي را در آنجابرگزار مي نمود . اما نمازهاي غيرعادي همانند نماز باران و نماز اعياد و ... را در خارج از شهر كه بيشتر زمين هاي زراعتي و يا زمينهاي زراعتي و يا شبيه به محل خرمنكوبي، صاف و هموار بود، برگزار مي شد. اگر بخواهيم مقايسه اي بين مسجد و مصلا را داشته باشيم مي توان فهميد كه در گذشته اولا فضاي مورد استفاده بعنوان مصلا هيچگاه همانند مساجد از معماري سنگين و حجيمي برخوردار نبوده است. ثانيا نيم توان تغيير و تحول عمده و مهمي را در طر مصلا همانند تحولاتي كه در طرح مساجد اتفاق افتاده است منظور كرد.
در حال حاضر مصلاي خارج از شهر با كيفيت فوق الذكر، وجود ندارد اما مصلاهاي طراحي شده از شهرهاي بزرگ نظير تهران ايجاد گرديده اند. طرح اين مصلاها گرچه ممكن است تمامي كيفيت معماري مورد انتظار را نداشته باشند و يا از بعد عملكردي داراي تواقص باشند، اما بهر حال قدمي است براي لمس كردن نيازهاي مربوطه به اين فضاها و تجربه عملي از ايجاد طرحهايي از اين است، گرچه از مصلاهاي ايراني با همان سادگي كه ذكر گرديده هيچ اثري باقي نمانده و نمي توان به شكل و ريخت معماري آنها استفاده نمود و سير تحول وتكامل را در آنها مورد بررسي قرار داد.
ضرورت انجام پروژه و كاربرد نتايج آن
بديهي است كه يكي از عوامل موثر در توسعه اجتماعي و فرهنگي هر منطقه احداثمراكز مذهبي او اسلامي مي باشد. مصلاها نيز از جمله مكان هاي مذهبي هستند كه احداث آنها تاثير بسزايي در ارتقاء رشد و توسعه فرهنگي را بدنبال خواهد داشت علاوه بر اين، موارد ديگري نيز قابل ذكر مي باشد:
- عدم وجود يك مركز جهت برپايي نمازهاي جمعه و تجمعات بزرگ مذهبي ديگر.
- فقدان آثار معماري هويت بخش در شهر فرديس
- ضعف كالبدي و عملكردي مراكز مذهبي موجود در شهر .
- فقدان بناي شاخص كه مركز فعاليت هاي مذهبي و فرهنگي در سطح شهر و منطقه بوده و زمينه مشاركت هاي مردمي را در اين زمينه، ارتباط با انديشمندان و علما ديني و ايجاد كانون هاي فرهنگي – علمي – مذهبي را فراهم آورد.
اهداف پروژه
- ايجاد يك مركز مذهبي زيبا و كارآمد با توجه به اصول معماري اسلامي.
- ايجاد مجموعه ه مذهبي و فرهنگي قابل استفاده براي عموم و نيز متخصصين .
- هويت بخشي به شهر از طريق خلق فضاهاي معماري معنا دار.
- برقراري ارتباط مستقيم ميان انديشمندان و علما ديني و مردم و نيز ارتقاء سطح آگاهي و معلومات مذهبي در بين عموم جامعه.
فرآيند پژوهش
نوع اطلاعات مورد نياز
با توجه به هر بخش از پژوهش دو گروه از اطلاعات مورد نياز مي باشد. گروه اول اطلاعات مورد نياز در زمينه مذهب و آثار و بناهاي مذهبي و هم چنين مباحث نظري مرتبط با اين موضوع و گروه دوم اطلاعات معماري و كاربردي ودر جهت مداخله در فضاها.
روش گرد آوري اطلاعات
بهره گيري از نظر اساتيد و حضور در فضاهاي مشابه و مرتبط با موضوع از روش هاي گردآوري اطلاعات در عرصه ميداني بوده و هم چنين بررسي و مطالعه كتب، مجلات و مراجعه به سايت هاي اينترنتي از فنون جمع آوري اطلاعات در عرصه كتابخانه اي مي باشد.
روش بكار گيري و تجزيه و تحليل اطلاعات.
در اين مرحله نيز ابتدا كليات ديدگاه هاي مداخله اي در نظر و عمل مورد بررسي قرار مي گيرد. سپس معيارهائي از چارچوب مباني فلسفي اخذ و ديدگاه ها، مورد بررسي و نقد قرار مي گيرند.
فرآيند اين امر منجر به تدوين اهداف، اصول و معيارهاي برنامه ريزي و طراحي در نسبت با مجموع مورد مداخله مي وشد. سپس الگوي طراحي در مقياس كلان فضا، طرح فضا بر مبناي ابعاد نظري فوق الذكر تدوين مي گردد كه اين الگوها به لحاظ معنائي ، تصوير تصورات محسوب شده و مبناي نظام بخشي به فضاهاي مورد مداخله به حساب مي آيد. تطبيق اين تصوير با واقعيت منجر به ارائه راه حل ها و ارزيابي آنها و در نهايت گزينش گزينۀ بهينه گرويده كه با توسل بر گزينه بهينه طراحي مجموعه تحقق خواهد يافت.
فصل دوم
«مفاهيم مرتبط با موضوع»
مقدمه:
اسلام اندكي پس از ظهور، در تمامي كشورهاي پيرامون شبه جزيره عربستان و حتي كشورهاي دور دست پذيرفته شد و تمامي عرصه هاي زندگي خصوصي و اجتماعي آنان را تحت تأثير قرار داد. همراه با گسترش اسلام مكانهاي مذهبي اسلامي به عنوان مهمترين عامل فيزيكي و پايگاه اسلامي در تمام كشورهاي متأثر از فرهنگ اسلامي بنا گرديد. مكانهاي عبادي اسلام تا حدود زيادي مركز فعاليتهاي فرهنگي مي باشد ارتباط مكانهاي مذهبي اسلامي با مسئولان حكومتي و افراد قدرتمند جامعه و اشخاص مؤمن و سرشناس باعث مي شود كه چنين مكانهايي همانند مراكز ارتباطي نهادهاي اجتماعي عمل كنند. مراسم مذهبي سنتي اهميت خاص خودشان را دارند و آن اينست كه ما را در تجربه جمعي پرستش سهيم مي كند اما هرگز نبايد فراموش كرد كه تجربه مذهبي در درجه اول يك تجربه عملي عشق است. ما مي توانيم از كتابها پيروي كنيم، بر قلبها حاكم شويم و نحوه رفتاري خاصي را برگزينيم ولي هيچكدام فايده اي ندارد. اين دل است كه تصميم مي گيرد و تصميم دل قانون است.
گذري بر اهميت مكانهاي مذهبي
بناهاي مذهبي همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف در طول تاريخ بوده است و به لحاظ همين اهميت پيوسته كاملترين تجربه هاي هنري هنرمندان برجسته هر دوره تاريخي در خدمت معماري و تزئين نقوش بكار رفته و در احداث چنين اماكني بوده است. ايرانيان در همه آثار هنر و معماري خويش، نوعي هنر و معماري متكي بر تجربيات فني و مستقل از هنر و معماري شيوه هاي بيگانه را دارا بوده اند و به وسيله آنها انواع ارزشهاي فضايي را در دوران خود شكل داده اند.
تاريخچه مكانهاي مذهبي قبل از اسلام در ايران :
گوهر معماري ايراني؛ منطق رياضي و عرفاني آن است. درون گرايي و كشش معماران ايراني بسوي حياط ها و پادياوها و گودال باغچه ها و هشتي ها و كلاه فرتگي ها كه شبستان ها را گرداگرد خود گرفته و محيط هاي دلكش و خودماني بوجود آورده كه از ديرباز جزء منطق معماري ايراني بوده است. همچنانكه در كاخهاي تخت جمشيد مي بينيم كه پيرامون حياطي، اتاقها، تالارها، و ايوانها جاي دارد، يا فضاهاي كاخ ساساني سروستان و خانقاه و سراهاي قبل از اسلام ديده مي شود. در دوره هخامنشيان
يكسري آتشكده در شوش وتخت جمشيد ساخته شده كه با سبك معماري هخامنشي با پوشش مسطح و تيرچوبي است و اين ادامه داشته است تا زمان اشكانيان: معابدي با سبك چهارطاقي و چهار ايواني با سبك معماري پارتي و خراساني براي عبادت مغ ها و زرتشتيان ساخته شد.
در زمان ساسانيان معابد چهار طاقي رشد ويژه اي پيدا كرد از جمله مي توان آتشكده نياسر را مربوط به باين دوره دانست و ا زجمله طرح تزئيني اين دوران طرحهاي ارسيك و اسليمي، شيار تزئيني، گوشواره را كه از روميان و يونانيان اخذ كرده بودند و او از عناصر مهم معماري ساساني شد.
تاريخچه مكانهاي مذهبي بعد از اسلام در ايران:
با ورود مسلمانان به ايران و واردشدن تمام ارزشهاي راستين الهي به اين مرزوبوم تاروپود جامعه طبقاتي ساساني يكباره فروريخت و طرحي نو براي زندگي وحيات آدميان پي ريزي شد. جامعه متفرق ايراني كه نتيجه منطقي اختلافات اديان جاهلي بوده است با پيام جديدي كه ارتش اسلاام از سرزمين رسولخدا(ص) براي آنها به ارمغان آورد به نداي فطرت خداپرستانه انساني خويش گوش فرا مي دهد و پس از مدت كمي جامعه ايراني به دين جديدي روي آورد، با همه اين احوال معماران ايراني و مسلمان از زمان ورود اسلام به ايران در ايجاد فضاهاي معمارانه با اسلوب ايراني و با هدف الهي دچار وقفه شده اند. اين وقفه شامل مدت زماني است كه آنها بمنظور آشنايي با خواست و هدفهاي اسلام از فضاهاي معماري صرف كرده اند آثار اين دوره فقط تقليدي بود از سبك و شيوه ساخت معماري اسلامي مسلمانان عرب، كه نمود بيشتر آن در خطه خراسان( تمام نواحي مشرق چون كشور تركمنستان، افغانستان و ...) ديده مي شود. سبك معماري مذهبي تقليدي اين زماني به اين نحو بود كه مسجد محوطه اي را با ديوار خشتي محصور كرده و سايباني برروي اين محصوره به وسيله چوب و حصير مي ساختند. مسجد، كوچه ميرنطنز، مسجد سراور گلپايگان و مسجد حاجتگاه ابيانه ازاين نوع اند.
بعد از اين مرحله شبستان يا چهلستون با رديف پوشش ضربي متداول شد مانند مسجد جامع فهرچ يزد – مسجد شوش و تاريخانه دامغان و مسجد جامع نائين. در اين دوران از معماري قبل از اسلام وشيوه هاي مستقلانه و برخاسته از خلاقيت و نوآوري خود معماران خويش ذوق ايراني بهره فراوان گرفته شد.
از تزئينات مهم اين دوران در بناهاي مذهبي مي توان طرح ارسيك و اسليمي دوران ساساني شيار تزئيني كه برگرفته از قبل از اسلام بود ولي در دوران بعد از اسلام كاربرد فراوان و متنوعي پيدا كرد و انواع مختلفي از آن پديد آمد. از ديگر موارد تزئين در دوره اسلامي گوشواره اي است كه از پلان مربع قبل از اسلام به پلان دايره اي با سقف مدور تبديل شد. از ديگر موارد تاريخي تزئين بناهاي مذهبي ايران بعد از اسلام، پيچ تزئيني بوده كه از قديم الايام در ايران كاربرد داشته است. و خيلي از موارد ديگر چون طاق نما و گچبري و كاشيكاري و .... را نام برده و روند كاربرد تاريخي آنها را بررسي كرد.[1]
21- زمرشيدي، حسين، مسجد در معماري ايران، نشر كيهان، 1374، چاپ اول، ص 251
