شهر

مقاله شهرستان يزد

مقاله شهرستان يزد

فصل اول

1- پيشينة تاريخي

2- نظم فضائي شهرهاي مناطق گرم و خشك

3- تأثير عوامل آب و هوائي

4- تركيب بام گنبدي و طلاق

فصل دوم

1- ساختار شهر و عناصر ساختاري آن

2- محلات، مراكز محلات

3- مسجد جامع

4- بازار شهر

5- ارگ شهر

فصل سوم

1- بررسي تركيبخانه و عناصر معماري ايران

2- مسايل و سياستها و اصول برنامه ريزي شهري

3- مسايل و سياستهاي عمده برنامه ريزي شهري

نمونة شهرهاي تاريخي ( يزد )

مجموعه شهر : در نخستين بازديدها از كل مجموعة شهر دو بخشي قديمي و بخش جديد قابل تشخيص بود با پيشرفت تدريجي كار معلوم شد كه ميان سه بخش عمده مي توان تمايز قائل شد :

1) بخش تاريخي شهر، شامل بخشي قديمي و دروني شهر مربوط به پيش از قرن نهم هجري قمري ( زمان تأليف تاريخ يزد)

2) بخش تاريخي شهر، شامل بخش مياني كه مجموعة شهر را تا استقرار حكومت پهلوي در سال 1299 نشان مي دهد

3) بخشهاي جديد و بيروني كه عمدتاً بيرون ديوارهاي تاريخي شهر شكل گرفته است گسترش اين بخشها به ويژه در فاصله 57- 1347 سرعت گرفت و در دوران انقلاب اسلامي بر سرعت آن افزوده شد

اين تقسيم بندي تاريخي به صورتي با تركيب كالبدي شهر نيز هماهنگ است بخش دروني داراي تركيبي فشرده، بخش مياني تركيبي نسبتاً باز و بخشهاي جديد گوناگون است همچنين اين تقسيم بندي در ديگر شهرهاي كه در اين پژوهش بدانها اشاره شده كم و بيش صادق است

بخشي تاريخي شهر شهر يزد برجسته ترين نمونه اي است كه ساخت آن علي رغم تغييرات عمدة اواخردهة چهل به بعد، مي تواند روشنگر تركيب فضايي يك شهر سنتي ايراني در دورة اسلامي باشد در سه دهه پيش هنوز نشاني مبتني بر پيشرفت حرفه هاي سنتي و تجارت و رونق شهر و تخصص پيشه وران و سلسله مراتب در سازمانهاي صنفي ديده مي شد، كه در اين بخش به مواردي اشاره شده است ويژگيهاي اين شهر موجب گرديد كه در جريان مطلاعات نظم فضايي و ساخت شهر و معماري نواحي گرم و خشك و نيز در بررسيهاي تطبيقي، همواره يزد به عنوان نمونه و پايه مورد بررسي واقع شود در اينجا ابتدا تغييرات كالبدي شهر را در ادوار مختلف تاريخي- تطبيق متن كهن با وضع موجود شهر- با تأكيد بر دورة رونق شهر مورد مطالعه قرار مي دهيم و سپس به تحليل عناصر و نظم فضايي شهر مي پردازيم

2-1 يزد هسته مركزي شهر، حدود قلعة دورة آل كاكويه در بالا و سمت چپ عكس به چشم مي خورد خيابان مسجد جامعه و خود مسجد جامع در پائين ديده مي شود قسمتي از خيابان پهلوي سابق ( اولين خيابان يزد) كه تقريباً جهت شمال شرقي جنوب غربي دارد پيداست حدود جنوبي قلعة قديمي  ( شمال مسجد جامع) از بين رفته، و در سال 1352، خياباني ( خيابان سيد گل سرخ) در حد غربي  قلعه احداث شد، كه كارهاي ساختماني آن چند سال متوقف شده بود بافت بسته و متراكم محلة قديمي فهادان و محله هاي مجاور در خور توجه است

در قرن پنجم شهر مقر حاكم نشين يكي از سلسله هاي كوچك محلي به نام آل كاكويه بوده است در اين دوره تغييرات كالبدي روشني درشهر به وجود آمد در سال 432 هجري ديواري گرد شهر كشيده شد، و چهار دروازه به نامهاي درب كيا، درب قطريان، درب مهريجرد و درب كوشكنو ايجاد گرديد

در حال حاضر محل اين دروازه ها در شهر قابل شناسايي است حاكمين اين خاندان همچنين اقدام به ايجاد عناصر ديگري در شهر نمودند ابويعقوب محله اي در شهر بنا كرد كه امروز به همين نام – محلة ياقوبي – شناخته مي شود

در دوره اتابكان يزد قرون ششم و هفتم نيز حكام شهر به ساختن محلات روستايي، باغها، قصر، بازار، مدارس علميه، سراها و دروازه اقدام نمودند قريه اي در جانب شرقي شهر كه امرزو به نام مريم آباد شناخته مي شود، توسط مادر اسفهسالار قطب الدين ابو منصور
( متوفي 642 هـ) ايجاد گرديد و در آن زمان مرياباد ناميده مي شد دروازه اي نيز كه امروز محل آن قابل شناسايي است و محلة آن به نام مالمير شناخته مي شود به دستور مادر امير بنا گرديد

در دوران حكمراني آل مظفر در قرن هشتم هجري نيز ساخت كالبدي شهر دچار تغييرات بسياري شد محمد بن مظفر امير مبارزالدين محمد در شهري ديگري به دستور امير چخماق و فرزندانش ايجاد گرديدند كه امرزو برخي از آنها باقي مانده اند اين عناصر عبارتند از : بازار علي آقا در دورازة مهريجرد 815 هـ ؛ بازار خواجه شمس الدين ؛ مسجد جامع در خارج شهر در محلة سرريگ 770 و 818 هـ؛ بقعة سيدركن الدين 815 و 843 هـ؛ مدرسه ضيائيه سرپلك 788هـ، مدرسة خانزابنت محمد بن مظفر بيرون دروازه در محلة سراب نو با خانقاه و مقبره 700 هـ، و مزار پير برج نزديك به برج دروازة مهريجرد

آثار دوره صفويه درشهر يزد معدود است در اين دوره بيشتر فعاليتهاي حكام و سلاطين وقت به ويژه در اصفهان متمركز بوده است در يزد مجموعه شاه شامل ميدان بزرگ كه تكيه بوده، مسجد و مدرسه شاه طهماسب متعلق به دوره صفوي است اين مجموعه امروز تقريباً به كلي از هم پاشيده شده و در دو نوبت خيابان كشي، تكيه به صورت محوطة تقاطع دو خيابان در آمده است

بعد از صفويه تا دوره آخر دگرگوني شهر در دهه هاي اخير به ويژه مي توان از كارهاي محمد تقي خان يزدي معاصر شاهرخ ميرزاي افشار و كرميخان زند ياد كرد منجمله باغ دولت آباد كه در سال 1160 به فرمان محمد تقي خان بنا شد و مدتها نيز محل اقامت كريمخان بود در زمان وي و فرزندانش همچنين عناصر ديگري ماند بازارخان، مدرسه خان، قيصريه خان و ميدان مشهور خان احداث گرديدند در دوره قاجاريه به ويژه اعيان شهر خانه هاي باشكوهي براي خود ساختند كه از جمله مجموعة عربها را مي توان نام برد

همانطور كه مي بينيم حكام شهر كه در ادوار مختلف ادارة كامل منطقه را از نظر  اقتصادي اجتماعي زير نظر داشته اند، در دگرگوني ساخت مركز حكومتي نيز داراي نقش اساسي بوده اند تاريخهاي محلي از كار و وضع زندگي مردم اطلاعات چنداني به دست نمي دهند، اما از متن آنها به نحوه كار در عناصر توليدي شهر تاريخي مانند كارگاهها كه فضاي فعال آنها جريان صدها سال كار يكنواخت را نشان مي دهد و امروز نيز برخي از آنها به جا مانده، مي توان پي برد اطلاعات معتمدين محلي كه زندگي نيم قرن پيش را به خوبي به ياد دارند، تصويري از نحوه فعاليتهاي اقتصادي و توليدي در شهر و زندگي اجتماعي فرهنگي مردم و همچنين نحوه عملكرد عناصر شهري به دست مي دهد كه در اينجا مورد بررسي قرار مي گيرد

ساخت شهر يزد بررسيها نشان مي دهد كه در گذشته شهر يزد داراي محلات متعددي بوده است محلات شهر جايگاه زندگي طبقات اجتماعي مختلف، صاحبان مشاغل گوناگون و پيروان اديان مختلف بوده است روابط نزديك اقتصادي اجتماعي نظام محله اي ويژة شهرهاي دورة اسلامي و شيوة توليد كارگاهي بر نظم اجتماعي فضايي شهر تأثير داشته است به طوري كه دريك محله بخشهاي اعيان نشين- صاحبان كارگاههاي خصوصي- و طبقة اجتماعي متوسط كنار هم قرار داشته و يا دو محله متعلق به اعيان و متوسط شهري كنار هم قرار مي گرفته است خانه هاي اعيان نشين معمولا مشخص و مانند مراكز محلات در تقاطع و يا در مسير گذرهاي اصلي قرار داشته است

حدودك يك قرن پيش شهر يزد داراي 6 محلة زردشتي نشين بوده كه در شهر و يا اطراف شهر به صورت مجموعه و يا محلات روستاي وجود داشته اند و امروز (1353) نيز باقي هستند زردشتيان به طور عمده به زراعت اشتغال داشتند و در محله هاي خود در داخل شهر داراي زمينهاي مزروعي بودند آثار اين زمينها امروز نيز باقي است و بخش عمده زمينهاي باير شهري را در محلات زردشتي نشين تشكيل مي دهد در مجموع مي توان گفت كه جز در موارد اقتصادي از لحاظ روابط اجتماعي جامعه زردشتيان جامعة بسته اي بوده است و اين به ويژه در تركيب كالبدي شهر به چشم مي خورد

در محلات شهر يك نفر از بزرگان محله از طرف اهالي انتخاب مي شد كه نقش رئيس محله را داشت بزرگ محله را گاهي كلانتر مي ناميدند، كه در اين صوتر نقش وي مهم تر بود بزرگ محله رابطي مابين مردم محله و حاكم شهر به شمار مي رفت كه ممكن بود در امور جاري از طرف مردم را بگيرد و يا طرف حكم را اما چون كلانتران نقش ماليات گيري به عهده داشتند معمولا طرف دولت را مي گرفتند استادان نساج در محلاتي كه ساكنان آنرا عمدتا نساجان دستباف تشكيل مي دادند به سمت بزرگ محله انتخاب مي شدند براي نمونه از محلة شاه ابوالقاسم يزد مي توان نام برد كه نساجان دستباف متعلق به طبقات بالا و متوسط اجتماع اكثر ساكنين آنرا تشكيل مي دادند استاد نساجي كه به عنوان بزرگ محله انتخاب مي شد، با اعتباري كه در بازار دشت از ورشكستگي نساجان محلة خود در شرايط بحراين جلوگيري مي كرد چنين روابطي در واقع به مديون شدن نساجان جزء به نساجان معتبر مي انجاميد اين وابستگي شكلي از انحصار كوچك، در مقياس محلي را در پي داشت

در محلات ديگر شهر يزد زارعان، پيله وران، تاجران، شالبافان و غيره سكونت داشتند صنايع گوناگوني مانند ترمه بافي، نساجي، صباغي (رنگرزي) طناب بافي، عصاري ( روغن كشي)، قالي بافي ، حناسابي، قندريزي ......

نظم فضايي شهرهاي تاريخي ايران

ساختار شهرهاي تاريخي ايران كه در اين پژوهش بررسي شده، نشان مي دهد كه محيط شكل گيري اين شهرها، موجب پيدايش ويژگي هاي مشتركي شده است. دو علت عمده را مي توان براي اين امر در نظر گرفت. يكي ساختار فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي در جامعة اسلامي و ديگر شرايط نظم دهندة آب و هوايي در اقليم گرم و خشك ايران تركيب كالبدي – فضايي عوامل شكل دهنده بدين صورت پديدار شده است:

       1- مجموعه شهر 2- مركز شهر شامل بازار و مسجد جامع 3- شهر 4- مراكز محلات 5- برخي فضاهاي شهري شامل گذرهاي اصلي، ميدانها، تكيه ها و حسينيه ها 6- ارگ شهر

2. مجموعة شهر: مجموعة شهر با اندازه اي مطلوب، داراي مقياس و قابل دسترسي و قابل درك بوده، اين مجموعه همچنين با اجزايي به صورت كل دهرم تنيده، محصور با ديوار و برج و بارو و دروازه ها، با كوچه پسكوچه هاي باريك و ارتباط تنگاتنگ داراي ساختاري فشرده بوده است.
3. مركز شهر: ساختاري مرتبط الاجزاء كلي هماهنگ، تركيبي يكپارچه، همراه با فراواني عناصر عمومي در مواردي شامل مسجد جامع، مدارس علوم ديني امامزاده ها، ميدانها و بازار شهر مركب از راسته ها با عناصر عملكردي گوناگون مانند تيمچه ها، سراها، كاروانسراها، قيصريه ها، كارگاهها و حمامها بوده است.
4. محلات : اجزايي از ساختار كلي شهر، به گونه اي ادغام در كل شهر، سكونتگاه فقير و غني و محل صاحبان پيشه هاي گوناگون و برخي اقليتهاي مذهبي بوده است.
5. مراكز محلات شامل مسجد و بازارچه و ميدانچه و تكيه و حسينيه و عناصر ديگري در مقياس محلات كه هر چند به خودي خود ارزش معماري خاصي نداشته اند، اما در اتحاد با ساير اجزاء مجموعه هايي مطلوب بوده اند.
6. فضاهاي ارتباط دهنده مشتمل بر گذرهاي اصلي، ميدانها، تكيه ها و حسينيه ها
7. ارگ شهر مركز حكومتي، ديواني و اداري شهر

گوهر ساختار شهر مبتني بر وحدت شكلي بوده به گونه اي كه ميان عناصر مجموعة شهر صورتي از پيوستگي و ارتباط فضايي وجود داشته وتركيب منسجمي ايجاد مي كرده كه مي توان آن را به صورت يك اصل بيان نمود:

« ساختار كالبدي شهرهاي تاريخي ايران بر پيوند فضايي ميان عناصر مجموعة 1) مركز شهر و 2) مراكز محلات، از طريق يك رشته فضاها و عناصر ارتباط دهنده : 3) گذرهاي اصلي و 4) ميدانها استوار است.»

اين ساختار چنان كه نقشه ها و تصاوير تحليلي شهرها نشان مي دهد به ويژه از اوايل قرن حاضر به تدريج تغيير كرده، انسجام و ارتباط ميان عناصر از بين رفته، مفهوم رندگي محله اي دگرگون شده و فضاها و فعاليتها تغيير كرده است. تنها نمونه اي كه هنوز مي توان اين نظم را تا حدودي در بخش تاريخي آن ديد شهر يزد است و در اين فصل تصوير خلاصه شده اي از آن آورده شده است.

42 يزد.  اين نقشه كه يك مرحله خلاصه شده تصاوير 2، 7، 2. 8 مي باشد. كاملترين صورت بيان نظم فضايي در شهرهاي تاريخي ايران است كه تا اينجا دربارة آن سخن رفته است. علي رغم ايجاد چند خيابان درطول چند دهه، هنوز ارتباط فضايي ميان مركز شهر و مراكز محلات از طريق گذرهاي اصلي به چشم مي خورد.